Óáþreifanleg verðmæti, áþreifanlegar tekjur
Jón Gunnarsson
Miklar breytingar hafa átt sér stað í iðnaði og viðskiptum síðustu áratugi. Í dag byggjast verðmæti og tekjur fyrirtækja í æ meira mæli á hugverkum, hugviti og öðrum óáþreifanlegum verðmætum. En hver er þessi nýi raunveruleiki og hvaða þýðingu gæti hann haft fyrir Ísland?
18,2 milljarða aukning á tekjum af hugverkum milli ára
Oft er rætt um verðmæti hugverka, en nýlegar tölur Hagstofu Íslands sýna svart á hvítu mikilvægi hugverkaiðnaðarins og hugverkaverndar fyrir verðmætasköpun hér á landi. Árið 2019 var ekki auðvelt fyrir ferðamannaiðnaðinn á Íslandi, en síðustu ár hefur hann staðið undir stórum hluta vergrar landsframleiðslu og gjaldeyristekna. Fall flugfélagsins WOW og fækkun ferðamanna hér á landi á síðasta ári sást í verri afkomu fyrirtækja í ferðaþjónustu og minni útflutningstekjum í flokki ferðalaga (-2%) og samgangna (-17%).
Hins vegar sýna tölur Hagstofunnar að verðmæti þjónustuútflutnings jókst á síðasta ársfjórðungi 2019 um 10 milljarða. Aukninguna má rekja til hærri tekna af gjöldum fyrir not af hugverkum, en þær jukust um 18,2 milljarða eða 176,2% á gengi hvors árs fyrir sig. Fyrir árið 2019 í heild var aukningin tæpir átta milljarðar en þessar tekjur hafa aldrei verið hærri og hafa rúmlega þrefaldast frá árinu 2012.
Í skýrslu alþjóðlega ráðgjafafyrirtækisins McKinsey & Company frá árinu 2012 um íslenska hagkerfið er einmitt bent á nauðsyn þess að fjölga stoðum þess og auka samkeppnishæfni með því að leggja aukna áherslu á hugvitsdrifnar útflutningsgreinar – hinn svokallaða alþjóðageira. Er þetta merki um aukinn kraft og verðmætasköpun í hugverkageiranum hér á landi?
Þróun á heimsvísu
Við erum að sjá þessa þróun víða um heim. Tölur Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar (WTO) sýna að tekjur af gjöldum fyrir notkun hugverka jukust um 10% á árinu 2017 á heimsvísu og hefur aukist um 7% að meðaltali á hverju ári síðasta áratuginn.
Bandaríkin hafa í gegnum tíðina verið helsti útflutningsaðili hugverka (metið í tekjum af gjöldum fyrir notkun hugverka) en síðustu ár hefur hlutfall Evrópu og annarra heimshluta verið að aukast. En það sem er áhugavert að sjá er að þróunin í aukningu á útflutningstekjum af gjöldum fyrir notkun hugverka er í takt við aukna nýsköpun, árangur og velsæld ríkja. Í stuttu máli: nýsköpun og þróun hugverkaiðnaðar eru náskyld þróun ríkja og hagkerfa.
En undir þessar tölur falla einungis þær tekjur sem fyrirtæki geta fengið fyrir gjöld fyrir notkun hugverka. Það er aðeins brot af þeim verðmætum sem hugverk og hugvit ná yfir. Á þetta því t.d. ekki við um hugverkatengdan iðnað hér á landi, sem hefur náð árangri með nýsköpun og markaðssetningu – má þar nefna sjávarútveg sem dæmi um iðnað sem hefur staðið á bakvið gríðarlega verðmætaaukningu í gegnum nýsköpun, hugvit og hugverk.
Eðli óáþreifanlegra verðmæta
Í víðara samhengi er oft rætt um óáþreifanleg verðmæti sem eru orðin helstu verðmæti fyrirtækja í dag. Helstu verðmæti fyrirtækja samtímans eru ekki áþreifanleg, þ.e.a.s. húsnæði, vélar og tækjabúnaður, heldur skipta hugvit, hugverk, þekking og upplýsingar æ meira máli. Undir óáþreifanleg verðmæti fellur ýmislegt sem skapast í nútímaviðskiptum, markaðssetningu, iðnaði og nýsköpun. Þau eiga það sammerkt að ekki er hægt að vernda þau með hefðbundnum leiðum, þ.e.a.s. með því að skella á þau lás og keðju líkt og um hefðbundin verðmæti væri að ræða. Þau geta t.d. átt við viðskiptasambönd, þekkingu, ferla, hönnun, tækni og ýmis konar upplýsingar. Af þessum óáþreifanlegu verðmætum er oft sagt að hugverk séu þar áþreifanlegust, enda eru hugverk þau einu sem hægt er að vernda að einhverju ráði. Verndun hugverka með skráningu er í raun það lagalega úrræði sem tryggir vernd á óáþreifanlegum verðmætum fyrirtækja og skipta því lykilmáli í nútímarekstri, nýsköpun og rannsókn og þróun.
Síðustu áratugi hafa verðmæti fyrirtækja þróast yfir í það að vera í meiri mæli óáþreifanleg. Þegar skoðuð eru fyrirtæki sem eru hluti af bandarísku S&P 500 hlutabréfavísitölunni í gegnum tíðina þá sést að árið 1975 voru 83% verðmæta þeirra áþreifanleg og 17% óáþreifanleg. Árið 2018 hafði hlutfallið snúist við; 84% verðmæta fyrirtækjanna voru óáþreifanleg en aðeins 16% áþreifanleg.
Tölur sýna líka að síðustu áratugi má merkja gríðarlega aukningu í fjárfestingum í óáþreifanlegum verðmætum þar sem fyrirtæki setja fjármagn sitt í auknu magni í hugmyndir, nýsköpun, þekkingu, hönnun, hugbúnað og vörumerki. Í þróuðum hagkerfum hafa fjárfestingar í óáþreifanlegum verðmætum nú tekið fram úr fjárfestingum í áþreifanlegum verðmætum.
Í bókinni Capitalism without Capital frá árinu 2018 fara hagfræðingarnir Jonathan Haskel og Stian Westlake í gegnum þá gríðarlegu þróun sem hefur átt sér stað síðustu áratugi á sviði fjárfestinga og verðmæta fyrirtækja. Óáþreifanleg verðmæti eru í eðli sínu mjög frábrugðin áþreifanlegum verðmætum og þarf því í raun algjörlega nýja nálgun fyrirtækja og yfirvalda í að hvetja til, hámarka og vernda þau. Í fyrsta lagi eru óáþreifanleg verðmæti skalanleg (e. scalability), þ.e.a.s. auðveldara er að auka umsvif, viðskipti og tekjur án þess að fara út í gríðarlegar fjárfestingar. Fjárfestingar í óáþreifanlegum verðmætum eru í auknari mæli sokknar (e. sunkeness), þ.e.a.s. að það getur verið erfiðara að endurheimta fjárfestingu eða nýta annars staðar ef hún gengur ekki upp. Þó eru hugverk að einhverju leyti undantekning þar sem skráð hugverk eins og vörumerki eða einkaleyfi gjaldþrota fyrirtækja geta oft verið mikils virði. Yfirflæði þekkingar (e. spillover) einkennir einnig óáþreifanleg verðmæti þar sem það er auðveldara fyrir aðra að nýta sér sömu tækni sem myndar þannig raunverulegan hagnað fyrir allan iðnaðinn. Að lokum er það samvirkni (e. synergy) og það hvernig ólíkar hugmyndir geta unnið saman á óútreiknanlegan hátt til að skapa enn meiri verðmæti.
Í þessum nýja raunveruleika leynast margar ógnir en einnig gríðarleg tækifæri til verðmætasköpunar, sérstaklega með skilvirkari notkun hugverkaréttinda og samlegðaráhrifum kraftmikils nýsköpunarumhverfis.
Leiðin fram á við
Það er því til mikils að vinna með réttum áherslum fyrirtækja og yfirvalda. Fyrirtæki, frumkvöðlar og aðrir aðilar í nýsköpun þurfa að gera sér grein fyrir því hver verðmæti þeirra eru og hvernig hægt er að standa vörð um þau. Einnig er mikilvægt fyrir þau að vita hvaða leiðir standa til boða til að hámarka þessi verðmæti og nýta þau sem viðskiptatæki.
Stjórnvöld hér á landi hafa lagt áherslu á þessi atriði. Í nýlegri nýsköpunarstefnu fyrir Ísland kemur meðal annars fram að áhersla sé lögð á hugvitsdrifna nýsköpun og að „eignarréttur fyrirtækja og frumkvöðla yfir hugverkum og viðskiptaleyndarmálum verði verndaður í hvívetna“. Ennfremur kemur þar fram að nauðsynlegt sé fyrir aðila í rannsóknar- og þróunarverkefnum að hafa vel skilgreint eignarhald á hugverkum „með það að augnamiði að þau nýtist til að skapa efnahagsleg verðmæti.“
Ágætur mælikvarði á árangur á sviði nýsköpunar og annað áhersluatriði nýsköpunarstefnunnar er fjölgun íslenskra einkaleyfaumsókna og hugverkaskráninga. Hlutverk Hugverkastofunnar í breyttum heimi þar sem verðmæti felast æ meira í hugviti og þekkingu er skýrt: Að vera aðilum í nýsköpun innan handar við að aðstoða við að skapa verðmæti úr hugmyndunum sínum.
